Байгаль орчноо хамгаалахын тулд бид юу хийж чадах вэ?

Өөрийнхөө эзэмшлийн орон гэртээ байгаа хүн жаргалтай байдаг нь “Хажуу өрөөнд зовохоор хувийн оромжинд жарга” /Хүний эрхэнд жаргахаар өөрийн эрхээр зов/ гэдэг үгтэй ижилсэнэ байх. Монголчууд ч биш гадаадынхан ч гэсэн гэр амьтай улс гэдэг нь хувийн эдлэн газраа харамлаж, хамгаалж байгаагаас нь харагддаг. Гэр амьтай гэдэг үг тэгэхээр тийм ч сөрөг утгатай үг биш байх нь. Гэр гэдэг утгыг эртний Грект "Ойкос" гэдэг үгээр илэрхийлдэг байжээ. Харин өнөөгийн экологи гэх нэр томъёо "Гэр судлал" буюу "ойкос логос" гэсэн үг байсан аж.
Тэгэхээр байгаль орчин, хүрээлэн буй орчин гэж ярьж байгаа нь ердөө л гэр орны асуудал болон хувирч байгаа юм. Монголд гэр орныг улс оронтой адилтгасан нь цөөнгүй. Гэхдээ үүрэг, зохион байгуулалт зэргээр нь жишсэн болохоос бидний хөндөж буй асуудлын адилаар зүйрлэсэн нь үгүй. Гэр өөрөө ямар нэгэн гэртэй. Гэрийн гэр бас гэртэй. Гэрийн гэрийн гэр ч гэсэн гэртэй. Гэрийн гэрийн гэрийн гэрийн гэр... Энэ мэтчилэн гэрүүд шат ахисаар ээж байгаль, эрүүл орчны түвшинд хүрэх нь.
Бид гэр амьтай улс. Орон гэрээ байнга цэвэрлэж чаддаг хэрнээ "ойкос"-оо орхигдуулчихаад байдаг. Ялангуяа шинээр баригдаж байгаа барилга, байгууламжууд. Хуучин байгууллагууд ч бас ялгаагүй. Хууль ёсоороо байгууллага бүр "гэрийнхээ" эргэн тойрон 50 метр хүртэлх талбайг цэвэрлэж, арчлах үүрэгтэй. Харин үүнд нь хяналт тавьж байгаа газар алга. Гэрээ цэвэрхэн байлгахын тулд оюутнууд бид үүнийг хийж чадна. Итгэл, дэмжлэг л хэрэгтэй.
Айдас хоёр янз
Тийм ээ, айдас хоёр янз. Алсын ба агшин зуурын айдас гэж байгаа юм. Агшин зуурын айдас нь тун аюултай. Харуй бүрийд булангийн хажуунаас хар хувцастай сүүтэгнээд гараад ирэх юм бол агшин зуур айгаад газар дээрээ зүрх нь хаагдах эрсдэлтэй.
Алсын айдас нь ч тун аюултай. Ихэнхдээ маргаашийн, ирээдүйн тохиох зүйлээс эмээж явахыг үүнд багтааж болно. Үр хүүхэд маань яаж амьдрах бол, ямар ажилд орох бол, хэр их цалин авах бол, ямар орчинд аж төрөх бол...? Энэ мэтийн санаа зовнилыг айдаст тооцож болно. Ийм айдсын үр дагавар нь галзуурал, солиорол, сэтгэцийн гажиг, мэдрэлийн ядаргаа, адаглаад л стресст байнга оруулна. Харин нэг давуу тал нь гэвэл айдсаа засах, даван туулах боломж байнга байдаг.
Дэлхий нийтээрээ айдсаараа ижилсээд байна. Дэлхийн дулаарал. "60 жилийн дараа газраас ухсан шороотой усыг булаацалдан ууна, далайн усыг цэвэршүүлдэг үйлдвэрээс бусад бүх албан байгууллага дампуурч, хамгийн өндөр наслалт 50-д хүрэхтэй үгүйтэй, эмэгтэйчүүд халзан болно. Гэмт хэрэг уснаас үүдэлтэй байж, мөнгөний оронд усыг хэрэглэж, идэх зүйлийн 80 хувийг хиймэл аргаар боловсруулж, озоны давхрага цоорсноос болж хүмүүс хувцасгүй мөртлөө арьс нь өвчилсөн байх болно". "2070 оноос бичсэн захиа" нэртэй ийм зүйлийг та олж харсан уу? Айдсыг жинхэнэ бодит байдал болтол төрүүлнэ. Дараах холболтоор ороод тэр захидлыг уншаад үзээрэй. 2070 оноос ирсэн захиа. Нэгийг бодуулна байх.
Гэхдээ энд "2020 онд төрсөн хүн "ойкос"-ыг сүйрлээс аварч чадах сүүлчийн үе байсан юм" гэж хэлэх нь тайвшруулна. Байгалийг хамгаалж чадах сүүлээсээ хоёр дахь үеийнхэн нь бид байвал яах вэ? Тэгвэл бид ямар нэгэн зүйл хийхээс өөр аргагүй юм.
Бид юу хийж чадах вэ?
Одоо бидэнд байгаа боломж модоо тарих, газар сэндийлэлтийг багасгах, агаарын хордолтыг багасгах, орчиндоо хортой технологиос татгалзах, залуу үеийнхэн гэлтгүй иргэн бүрт "ойкос логос"-ын талаарх ойлголтыг бий болгох гэх зэрэг юм. Эдгээрийг хэрэгжүүлэх боломж хэр вэ?
Тавдугаар сарын 15 мод тарих өдөр гээд багагүй модыг тариалах бэлтгэл базааж, цөөнгүй хүн мод тарьж, насныхаа буянг үйлдэцгээж байна. Гэхдээ модыг ухсан газарт суулгах төдийгөөр болчихдог зүйл биш гэдгийг санаасай, тарьсан мод бүр нь эргээд хяналттай байгаасай, сэтгэл хөдлөлөөр, байгууллагын сурталчилгаа төдийхнөөр биш ирээдүйн айдсаа дарсан, хүүхдүүддээ хөрөнгө оруулалт хийсэн буянтай ажил байгаасай. Тарих модоо сонгохдоо ч анхаардаг байгаасай. Мэргэжлийн хүнээс зөвлөгөө авч, мөнх ногоон моддыг зөв хослуулж суулгах хэрэгтэй. Зуны сүүлээр хөвөн шиг цагаан зүйл хийсдэг нь моддыг эр, эмээр нь хослон суулгаагүйгээс үүддэг байна. Харин хөдөө орон нутагт бэлчээрийн малд тэжээлтэй, хөрсийг сэргээж, шим өгөхүйц мод, ургамлыг тарих нь зүйтэй. Жишээлэхэд, согоовор, царгас зэрэг нь боломжийн сайн ургамал бөгөөд малд ч, хөрсөнд ч ач тус ихтэй. Үнэ ханш нь өндөр биш гээд бодохоор боломжийн ургамал.
Өнгөрсөн өвлийн хор хохирол монголд хүндхэн туссан нь тодхон харагдана. Хонь хэвтээд л өгвөл босохгүй байна гэнэ. Явсаар байгаад эр ямаанууд л үлдэж. Барагдахын сүүл гэдэг ч баяжихын эх юм хэмээн найдлага тавьж сууна, хэдэн малчин маань. 42 сая толгой мал өнгөрсөн намар тоолж бүртгэсэн ч ингээд 6 000 000 гаруйг нь эргээд алдчихлаа. Буруу нь байв? Нэгдүгээрт 168 000 000 малын хөл, шийр, туурай бэлчээрийн талбайд зэрэг гишгэж, зэрэг явж байсан нь талхлалт бий болгосон. Хоёрдугаарт 42 000 000 том жижиг хошуу зэрэг идэж, зэрэг хивж байсан нь бэлчээр ургамлын даацыг хэтрүүлсэн. Гуравдугаарт 2 000 гаруй уул уурхай, газар ухах лиценз зөвшөөрөл дээр нэмээд 3 000 гаруй гар аргын "нинжа" нар усны ундаргад хайргүй, газрын хэвлийд гамгүй хандсан нь өнгөрсөн өвлийн үндэс суурь юм.
Озоны давхаргын цоорол нь ирээдүйгээс заналхийлэх нэгэн айдас. Үүнд агаарын бохирдол хамгийн түрүүнд нөлөөтэй. Агаарын бохирдол ихтэй хотуудын тоонд Улаанбаатар зүй ёсоор орно. Учир нь тэнд 130 000 гаруй жижиг яндантай гэр, байшин бий. Учир нь бүр жижиг яндантай, ихэнх нь 10 жил явчихсан 130 000 гаруй өөрөө явагч машин бий. Учир нь хамгийн багадаа 40 гаруй жил болчихсон хэд хэдэн үйлдвэр бий. Эдгээр нь бүгдээрээ утаа ялгаруулдаг. Харамсалтай нь дийлэнх нь хэвийн хэмжээнээс хол зөрүүтэй. Монголчууд бүгд гэртэй болохыг, бүгд машинтай болохыг, бүгд үйлдвэртэй болохыг хүсдэг нь нууц биш. Энэ хүсэл, хэт давралд хязгаар жишиг тогтоох юм бол агаарын бохирдол төдий хэмжээгээр багасах нь дамжиггүй.
Хуванцар үйлдвэрлэдэг мөртлөө хортой хий ялгаруулдаг техник хэрэггүй. Хог боловсруулдаг хэрнээ бохир шингэн гаргадаг бол бас л хэрэггүй. Мод боловсруулдаг байж болох ч оч хаядаг бол түймэр тавих эрсдэлтэй. Дулааны цахилгаан станцын утаа ялгаруулж дулаан боловсруулдаг технологиос зайлсхийж байна. Үр бүтээмжтэй байж болох ч гарах эрсдэл нь түүнээсээ хэд дахин илүү байх технологиос татгалзах хэрэгтэй. Амьдрал баян болохоор юу ч тохиолдож болно. Эрсдлээс хамгаалах сонгодог арга нь татгалзах юм. Харин бид яах ёстой вэ? Хүний хөгжилд нэрээр олгож байгаа 10 кг махны мөнгөөр салхин сэнс, нарны зайн цахилгаан үүсгүүрийг босгох, өөрийн улсын физикч, зохион бүтээгчдийг дэмжиж салхин сэнсийг бий болгуулах нь зүйтэй. Автомашинаас түдгэлзэж байна. Шатахуунаар ажиллаж, утаа ялгаруулдаг нь тал талын сөрөг дагавартай. Саяхан Монголд цахилгаанаар ажилладаг машин зохион бүтээсэн. Дэмжлэг байвал Монгол хүн бид бүхнийг чадна.
Манай боловсролын системд "Хүүхдүүдэд, залуу үеийнхэнд л сургах хэрэгтэй. Бид яах вэ, харьж яваа улс" гэсэн ахмадын байр суурь байнга байдаг. Энэ л аюул. Эрх чөлөөтэй нийгэм нэгэнт бий болсон бол нийтээрээ сурах, ойлгох ёстой зүйлийг ахмад үе үл тоож байхад залуу үе заавал мэдэх ёстой байж болохгүй. Нэг л хүн болохгүй бол бусад нь ч бас болохгүй байх эрх нь бий. Тэр нь өөрөө ардчиллын нэгэн шинж. Хүүхдүүдэд боловсролоор нь, залууст хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр, ахмад үеийнхэнд суртал ухуулгаар, дарга нараар ятгуулвал бүх нийтийн байгаль хамгаалах, "Ойкос-логос"-ын асуудал бүрнээ хэрэгжих суурийг тавьж чадна.
Бид гэрээ цэвэрлэдэг мөртлөө яагаад “гэрийнхээ гэрийг” цэвэрлэдэггүй юм бэ?
Бид ирээдүйд эмээж, стресст оролгүй ямар нэг зүйл яагаад хийж болохгүй гэж?
Бид "Ойкос"-оо хамгаалж, хайрлаж эх дэлхийгээ аврах боломжоор дүүрэн байна. Бид гэр амьтай улс.